Jan Mokkenstorm - 113online

Sinds schrijver Joost Zwagerman op 8 september zelf een einde aan zijn leven maakte, loopt het storm bij 113online. Het online platform voor zelfmoordpreventie draaide overuren en zag dat meer mensen dan voorheen het contact via de telefoon of de online chat durfden te zoeken. De dagelijkse leiding is in handen van psychiater en initiatiefnemer Jan Mokkenstorm. De Nationale Zorggids blikte met de directeur terug op de hectische maand september en sprak uitgebreid over het toenemende aantal suïcides in Nederland.  

De maand september staat traditioneel in het teken van de plannen die door het kabinet gepresenteerd worden op Prinsjesdag, maar dit jaar was het thema zelfmoord ook een veelvuldig besproken onderwerp. Directe aanleiding was de dood van Joost Zwagerman. Het probleem ‘suïcide’ is echter groter en complexer dan alleen de daad van de 51-jarige schrijver. De afgelopen jaren is het aantal suïcides in Nederland namelijk sterk toegenomen. “Samen met Griekenland is Nederland de nummer één stijger in Europa”, zegt Mokkenstorm met een zorgwekkende stem. In 2007 maakten 1353 Nederlanders een einde aan hun leven en in 2013 waren dat er 1854, een stijging van ruim 37 procent. In 2014 is het aantal zelfmoorden voor het eerst sinds 2007 weer lichtjes gedaald, naar 1835. Mokkenstorm: “Het aantal suïcides is historisch hoog. Er plegen drieënhalf keer zoveel mensen zelfmoord als dat er per jaar verkeersdoden vallen en dat ieder jaar weer.” De anonieme hulplijn 113online, opgericht in 2009, heeft als doel dat aantal drastisch omlaag te brengen.

Speculaties
Hoe kan het dat in Nederland de problematiek zo sterk is toegenomen? “Dat is speculeren, maar ik geloof dat er een verband is tussen de economische crisis en suïcide”, zegt de directeur. Mokkenstorm weet als geen ander waar hij het over heeft, want hij is al bijna 21 jaar werkzaam bij GGZ inGeest als psychiater. “Het gekke is dat in landen als Zweden en IJsland helemaal geen stijging in het aantal suïcides is te zien”, vervolgt hij. “Volgens de wetenschappelijke literatuur is er in die landen niet bezuinigd op de schokdempers van de samenleving, dus de zorg en de sociale zekerheid. Een ander punt is dat Nederland bijzonder veel sociale zekerheid heeft. Er valt ook wat voor te zeggen dat wij daarom niet om kunnen gaan met tegenslag. We hadden altijd dat vangnet en mensen weten daardoor niet meer hoe ze zichzelf moeten redden. Er is dus te weinig eelt op de ziel. Ten slotte zijn Nederlanders één van de gelukkigste volkeren in de wereld. De helft van onze landgenoten waardeert de mate van geluk van zijn leven als hoog. Dan is het contrast tussen iemand die zich niet gelukkig voelt en anderen heel groot. Een van de theorieën over suïcide is dat wanneer iemand zich alleen en tot last van de groep voelt vervolgens in een risicozone komt. Diegene ziet dat de rest het wel redt en vindt zichzelf dan een loser.”

Vanwege de problematiek in Nederland heeft 113online daarom aanzet gegeven tot de landelijke agenda suïcidepreventie die onder het ministerie van Volksgezondheid nu een jaar loopt. Daarin doen een twintigtal veldpartijen beloftes om binnen hun domein te doen wat mogelijk is. Daarnaast wordt er contact gezocht met grote nieuwsredacties, die volgens Mokkenstorm een belangrijke rol spelen in beeldvorming. In de workshops met de journalisten staat centraal hoe dit onderwerp bespreekbaar te maken, zonder onterecht romantiserend of zelfs heroïserend erover te praten. “Dat geeft namelijk navolging”, stelt de psychiater vast. “Onlangs las ik een artikel in de Volkskrant over een lerares die gepest werd door collega’s. De focus in het artikel lag op de zelfmoord van de docente en er werd een lineair verband gebracht tussen gepest worden en zelfmoord. Het zit echter veel complexer in elkaar. Men moet vooral niet gaan zeggen: wie gepest wordt, pleegt opeens zelfmoord. Dat geeft een beeldvorming: er gebeuren hele nare dingen en dan moet het slachtoffer er maar een eind aan maken. Dat is drempelverlagend.”

Nepoplossing
“Zelfmoord is een uitzonderlijke en absurde daad. Nabestaanden moeten zich verenigen met iemand die is overleden en dat ook nog zelf heeft gedaan. Nabestaanden proberen de daad te vergoelijken door het begrijpend of verhalend te maken. ‘Nu is hij tenminste verlost van al zijn pijn en het is een dappere keuze’, zeggen zij dan. Voor nabestaanden begrijp ik dat nog wel, maar we moeten niet als samenleving zo gaan denken. Het is belangrijk dat we benadrukken dat zelfmoord een ongelooflijk grote en pijnlijke stap is; een nepoplossing. Zelfmoord is geen dappere vrije keus. Deze mensen zijn gewonde dieren, opgejaagd, in paniek en in een impuls beslissen ze uit het leven te stappen. Mensen die zelfmoord plegen zijn zichzelf niet.”

Mokkenstorm weet door zijn jarenlange ervaring welke bevolkingsgroepen een verhoogd risico vormen. Volgens hem zijn dat in Nederland de mannen van middelbare leeftijd. Dit komt vanwege de neiging om op agressieve wijze suïcidepogingen te doen, met weinig kans op mislukking. Deze groep is minder geneigd om hulp te zoeken. Trots, schaamte, het idee alles zelf te moeten oplossen en het gevoel van neerkijken op de eigen problematiek houdt hen tegen.

Ondergeschoven kindje
Ook onder jongeren is suïcide een belangrijke bron van sterfte en dat baart 113online zorgen. “Niemand denkt dat er therapeutisch een verschil gemaakt kan worden. Dat is onzin, want we weten dat het kan. Hulpverleners leven in onzekerheid, want onderzoekers durven zich er namelijk nog niet aan te wagen. Onderzoek wordt belemmerd door ethische commissies die het bijvoorbeeld heel eng vinden om via een experiment therapie A met therapie B te vergelijken. Want stel dat er iemand gedurende het onderzoek zelfmoord pleegt. Zo houden we het in feite in een impasse. Bij hart- en vaatziekten, kanker en andere bronnen van sterfte hebben wel experimenten mogen plaatsvinden. Waar die ziekten assertiever en ambitieuzer zijn behandeld, is het bij suïcidaliteit altijd een beetje een onderschoven kindje gebleven.”

113online neemt daarom zelf het initiatief en heeft bij het ministerie van Volksgezondheid een onderzoeksvoorstel gedaan. De hulplijn wil weten of de economische crisis van invloed is op de stijging van het aantal suïcides. Volgens Mokkenstorm is het mogelijk om dat onderzoek binnen een jaar af te ronden, om vervolgens op basis van de uitkomsten weer beleid te maken. “Ons vermoeden is dat het gaat om werkenden die dreigen hun werk te verliezen, om zzp’ers die niet in de werkloosheidsuitkering komen. Ik denk dat het bij die stijging niet gaat om het verlies zelf, maar om verliezen; het werkwoord.”

Mokkenstorm heeft veel mensen gesproken bij wie een zelfmoordpoging is ‘mislukt’ en het dus hebben overleefd. Achteraf hebben die mensen enorm veel spijt van die poging, stelt de directeur. “Zij kunnen zich niet voorstellen wat ze zouden hebben gemist als de poging was geslaagd. Ik wil niet romantisteren dat het leven na een mislukte poging alleen maar leuk is. Er zijn ook veel mensen met langdurige problemen, bijvoorbeeld met ernstige psychiatrische aandoeningen, die moeten leven in hele nare omstandigheden. We moeten het erover hebben hoe we die mensen helpen in plaats van de drempel verlagen. Het is heel onmenselijk om te zeggen: ‘Weet je, als je er niks aan vindt, dan snap ik wel dat je eruit stapt’. Wij zijn heel altruïstisch en overleven omdat we om elkaar geven. In ons eentje zijn we nergens.”

Inmiddels is het kleine maand geleden dat Joost Zwagerman is overleden. De grootste storm is inmiddels gaan liggen, ziet Mokkenstorm. Hij vond de afgelopen maand spannend en druk, maar uiteindelijk ook zeer positief. “Heel veel mensen kenden ons nog niet, want we hebben een beperkte naamsbekendheid. Dat komt omdat we niet de middelen hebben om de volledige vraag in de bevolking op te vangen. De groep die ons nog niet kende, vond het geweldig. Deze mensen konden eindelijk vertrouwelijk praten over een onderwerp wat hen al een tijd bezig houdt. Een andere groep schreeuwde om hulp, want de actie van Zwagerman heeft hen aan de rand gebracht.’’

© Nationale Zorggids / Frank Molema