"De laatste weken is het woord participatiesamenleving nogal eens negatief geduid. Als een verkapte bezuinigingsagenda van het kabinet", zei Rutte. "Mijn antwoord: de ontwikkeling naar een participatiesamenleving is geen doel van beleid, maar een ontwikkeling die gaande is. Langzaam maar zeker."

Rutte draaide er echter niet omheen dat het wel degelijk een bezuiniging oplevert. "Ik zeg u in alle openheid: de ontwikkeling die ik schets, kan ons helpen bij het houdbaar maken van onze publieke voorzieningen voor de toekomst." Maar dat kan alleen, omdat er al een verschuiving plaatsvindt in de samenleving. Het beleid richt zich daar slechts naar.

"Kijk hoe onze ouderen wonen", lichtte Rutte toe. "Voor onze opa's en oma's was het volkomen normaal zich rond hun 65e te melden aan de poort van het klassieke bejaardentehuis. Een instelling die we vandaag de dag nauwelijks meer kennen." Nu verhuizen ouderen pas naar het verpleeghuis als het echt niet anders kan.

"Dat zegt iets over de senioren van nu, die het liefst zo lang mogelijk zelfstandig blijven. Het zegt iets over hun kinderen en buren die blijkbaar bereid zijn om daarbij een helpende hand toe te steken. En het zegt iets over de betrokken overheidsinstanties en zorgorganisaties die daar hun regelingen en voorzieningen op hebben aangepast."

Koning Willem-Alexander sprak in zijn eerste troonrede over de overgang van de klassieke verzorgingsstaat naar de participatiesamenleving. Daarop klonk kritiek van onder meer de SP. Volgens Emile Roemer betekent de participatiesamenleving van Rutte vooral een 'zoek-het-maar-uit-samenleving' met minder georganiseerde solidariteit.

De premier zei dat de staat er blijft als schild voor de zwakken."Maar het zou onverstandig zijn om al die energie en al dat initiatief dat uit mensen zelf komt in formats te gieten en in regels te vangen." De staat moet vooral luisteren en van geval tot geval bekijken hoe de overheid kan bijdragen aan de participatiesamenleving, en zich niet opstellen als de 'albedil van vroeger'.

De Drees-lezing wordt jaarlijks gehouden ter ere van de legendarische naoorlogse PvdA-premier die de verzorgingsstaat oprichtte. De lezing van Rutte had als thema het 'bezielend verband in de samenleving'. Volgens de premier komt dat bezielend verband uit mensen zelf. "Hoe meer kansen mensen krijgen, hoe sterker mensen in hun schoenen staan, des te sterker de textuur van onze maatschappij."

Vanuit zijn liberale achtergrond wil Rutte dit bezielend verband echter niet opdringen aan mensen, bijvoorbeeld door de invoering van een sociale dienstplicht. Dat legt verplichtingen op aan mensen waarmee de staat zich mensen 'toe-eigent'. Daarmee zou de overheid een stap te ver gaan, aldus de premier.